Women Reservation Bill : નવી સંસદની શરૂઆત ૧૯ સપ્ટેમ્બરે ગણેશ ચતુર્થી પર મહિલા આરક્ષણ બિલની (Women’s Reservation Bill) ઘોષણા સાથે થઈ હતી. કાયદા પ્રધાન અર્જુન રામ મેઘવાલે મંગળવારે વડા પ્રધાનની જાહેરાત પછી બિલ (128 મો સુધારા બિલ) રજૂ કર્યું હતું. સરકારે નારી શક્તિ વંદના કાયદા વિધેયકના નામ સાથે મહિલા અનામત બિલ રજૂ કર્યું અને કહ્યું કે તેનાથી લોકસભા અને વિધાનસભામાં મહિલાઓનું પ્રતિનિધિત્વ વધશે. સંસદમાં મહિલાઓ માટે એક તૃતીયાંશ ક્વોટા તૈયાર કરવાના પ્રયાસો 1996થી થઈ રહ્યા છે.
માર્ચ 2010માં રાજ્યસભાએ બંધારણ (108 સંશોધન) બિલ, 2008 પસાર કર્યું હતું, પરંતુ આ કાયદો લોકસભામાં રજૂ કરી શકાયો ન હતો. જો મંગળવારે રજૂ કરવામાં આવેલા બિલને સંસદના બંને સદનોમાં ઝડપથી પસાર કરવામાં આવે તો પણ તેને લાગુ થવામાં થોડો સમય લાગી શકે છે. આ બિલમાં મહિલાઓને આપવામાં આવી રહેલી 33 ટકા અનામતમાંથી એસસી અને એસટી મહિલાઓને એક તૃતિયાંશ અનામત આપવાનો પ્રસ્તાવ છે.
જો કે ઓબીસી સમુદાયની મહિલાઓ માટે અનામતનો પ્રસ્તાવ નથી, જેનો મુદ્દો આરજેડી અને સપા સતત ઉઠાવતા રહ્યા છે. સંસદમાં જ્યારે પણ આ બિલ રજૂ કરવામાં આવ્યું ત્યારે બંને પક્ષોએ તેનો ઉગ્ર વિરોધ કર્યો હતો. હવે જોવાનું એ રહેશે કે આ વખતે તેમનું વલણ કેવું રહેશે કારણ કે આ બંને પક્ષો N.N.D.I.A ગઠબંધનનો ભાગ છે, જ્યારે કોંગ્રેસ સહિત ગઠબંધનના અન્ય પક્ષો આ બિલના સમર્થનમાં છે. આરજેડી અને સપા ઓબીસીની રાજનીતિ કરી રહ્યા છે.
અનામત બેઠકોની ઓળખ કેવી રીતે થશે?
હવે નોંધવા જેવી બાબત એ છે કે અનામત બેઠકોની ઓળખ કેવી રીતે થશે. બિલમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે સંસદ અને રાજ્ય વિધાનસભામાં એક તૃતિયાંશ સીટો મહિલાઓ માટે અનામત રહેશે. જો કે બેઠકોની ઓળખ કેવી રીતે થશે તેનો કોઈ ઉલ્લેખ નથી. 2010માં પણ જ્યારે આ બિલ રજૂ કરવામાં આવ્યું ત્યારે મહિલાઓ માટે કઇ બેઠકો અલગ રાખવામાં આવશે તે જણાવવામાં આવ્યું ન હતું.
જો કે, સરકારે દરખાસ્ત કરી હતી કે સતત ત્રણ ચૂંટણીઓમાં એકથી વધુ વખત કોઈ બેઠક અનામત ન રહે તે માટે લોટના ડ્રો દ્વારા મહિલાઓ માટે અનામત રાખવામાં આવશે. સાથે જ મંગળવારે રજૂ થયેલા બિલમાં અનામત બેઠકોના રોટેશનનો પણ પ્રસ્તાવ છે. જો કે હજુ સુધી એ સ્પષ્ટ નથી થઈ શક્યું કે મહિલાઓ માટે 33 ટકા અનામત સીટોની ઓળખ કેવી રીતે થશે. બુધવારથી બિલ પર ચર્ચા શરૂ થશે.
કયા બંધારણીય સુધારાની જરૂર પડશે?
મહિલા અનામત ખરડો પસાર થાય તો જે બંધારણીય સુધારાઓની જરૂર પડશે તેમાં સીમાંકન માટે કલમ ૮૨ અને ૧૭૦(૩)માં સુધારો કરવાનો પણ સમાવેશ થાય છે. મહિલા અનામત સીમાંકન બાદ જ લાગુ થશે. દરેક વસ્તી ગણતરી પછી, કલમ 82 હેઠળ સીમાંકન અધિનિયમ લાગુ કરવામાં આવે છે, જેમાં વસ્તી ગણતરી પછી પ્રાદેશિક મતવિસ્તારોને ફરીથી નક્કી કરવામાં આવે છે. તે જ સમયે, કલમ 170 (3) વિધાનસભાઓની રચના સાથે સંબંધિત છે.
જો મહિલા અનામત બિલ પાસ થશે તો તે 15 વર્ષ માટે લાગુ થશે. જો કે 15 વર્ષનો સમયગાળો પૂર્ણ થયા બાદ તેને વધારી શકાય છે, જેના માટે આ બિલને ફરીથી સંસદમાં રજૂ કરવું પડશે. બીજી એક વાત પણ ધ્યાન આપવાની છે કે આ બિલના માધ્યમથી મહિલાઓને માત્ર લોકસભા અને વિધાનસભાઓમાં જ અનામત મળશે. આ રાજ્યસભા અને વિધાન પરિષદોમાં લાગુ થશે નહીં.
સીમાંકન એટલે શું?
મહિલા અનામત બિલ પાસ થઈ જાય તો પણ સીમાંકનનું કામ પૂરું ન થયું હોવાથી આગામી 2024ની લોકસભાની ચૂંટણીમાં તેનો અમલ નહીં થાય. સીમાંકનનું કામ 2026માં શરૂ થશે, મતવિસ્તારોના વિભાજન બાદ જ નક્કી થશે કે મહિલાઓ માટે કઈ બેઠકો અનામત રાખવામાં આવશે.
ચોમાસાના વિદાયની આગાહી આવી ગઈ, 36 કલાક મેઘરાજા ધોધમાર બેટિંગ કરશે, પછી આ તારીખથી ચોમાસું લેશે વિદાય
વધતી જતી વસ્તીના આધારે સમયાંતરે મત વિસ્તાર નવેસરથી નક્કી કરવામાં આવે છે, જેથી લોકશાહીમાં વસ્તીનું યોગ્ય પ્રતિનિધિત્વ થાય અને દરેકને સમાન તકો મળે. આના દ્વારા લોકસભા અને વિધાનસભા બેઠકોના વિસ્તારો ફરીથી નક્કી થાય છે. આ પ્રક્રિયાને સીમાંકન કહે છે.