ગવર્નમેન્ટ ઇ માર્કેટપ્લેસ (GeM) એ નાણાકીય વર્ષ 2022-23ના અંતે એક ઐતિહાસિક સીમાચિહ્ન હાંસલ કર્યું છે. જે દ્વારા, કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારો, વિવિધ સત્તાવાર એજન્સીઓ, જાહેર ક્ષેત્રના ઉપક્રમો અને સહકારી સંસ્થાઓએ એક જ નાણાકીય વર્ષમાં 5 મિલિયન ઓનલાઈન વ્યવહારો દ્વારા બે લાખ કરોડ રૂપિયા (US$ 24 બિલિયન) કરતાં વધુ મૂલ્યની વસ્તુઓ અને સેવાઓની ખરીદી કરી હતી. સર્વસમાવેશક વિકાસ, પારદર્શિતા, કાર્યક્ષમતા અને ભ્રષ્ટાચાર મુક્ત શાસન પ્રત્યે પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીની પ્રતિબદ્ધતાનો આ ઉત્તમ પુરાવો છે.
GEM એ સાચા અર્થમાં રત્ન છે. તેણે એજિંગ ડિરેક્ટોરેટ જનરલ ઓફ સપ્લાય એન્ડ ડિસ્પોઝલ્સ (DGS&D) નું સ્થાન લીધું છે. યોગ્ય રીતે, વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગ મંત્રાલયની નવી ઓફિસ બિલ્ડીંગ, વાણિજ્ય ભવન, તે જમીન પર બાંધવામાં આવ્યું છે જ્યાં એક સમયે DGS&D રહેતું હતું. આ ઈમારતના શિલાન્યાસ સમારોહમાં પ્રધાનમંત્રી શ્રી મોદીએ સાચું કહ્યું હતું: “હવેઆ100 વર્ષથી વધુ જૂની સંસ્થા બંધ થઈ ગઈ છે અને તેની જગ્યાએ ડિજિટલ ટેક્નોલોજી આધારિત નવી સંસ્થા લાવવામાં આવી છે – ગવર્મેન્ટ-ઈ-માર્કેટપ્લેસ. GeMએ સરકાર દ્વારા આવશ્યક ચીજવસ્તુઓની ખરીદી કરવાની રીતને સંપૂર્ણપણે બદલી નાંખી છે.”
ઓગસ્ટ 2016માં તેની શરૂઆત થઈ ત્યારથી, GeMની કામગીરીમાં અસાધારણ પ્રગતિ થઈ છે. આ પોર્ટલ પરના વ્યવહારોનું કુલ મૂલ્ય 2022-23માં લગભગ બમણું થઈ ગયું છે જે પાછલા નાણાકીય વર્ષમાં રૂ. 1.07 લાખ કરોડથી વધીને રૂ. 2.01 લાખ કરોડ થઈ ગયું છે. તેણે નાણાકીય વર્ષ 2016-17માં રૂ. 422 કરોડના ટર્નઓવર સાથે તેની અનોખી સફર શરૂ કરી હતી.
આ પોર્ટલ પ્રધાનમંત્રીના ‘લઘુત્તમ સરકાર અને મહત્તમ શાસન’ના મિશન અને સરકારી સિસ્ટમોને ન્યાયી, અસરકારક અને તમામ લોકો માટે સુલભ બનાવવા માટે ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ કરવાની તેમની વ્યૂહરચના સાથે સામાન અને સેવાઓની જાહેર ખરીદીને સંરેખિત કરવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું.
GeMની સ્પર્ધાત્મક બિડિંગ જેવી પારદર્શક કાર્ય પદ્ધતિઓએ સરકારી વિભાગો અને ઉપક્રમોને કરદાતાઓને આશરે રૂ. 40,000 કરોડ બચાવવામાં મદદ કરી છે. આવી પહેલોથી મોદી સરકારને રાજકોષીય સ્થિતિ સાથે સમાધાન કર્યા વિના કલ્યાણકારી કાર્યો પરના ખર્ચમાં નોંધપાત્ર વધારો કરવામાં મદદ મળી છે.
ઘણી રીતે, GeMએ શાસનમાં લાવવામાં આવેલા ફેરફારોનું એક મહત્વપૂર્ણ પ્રતીક છે કારણ કે લોકોએ પ્રધાનમંત્રી શ્રી મોદીની આગેવાની હેઠળની ભાજપ સરકારની તરફેણમાં ભારે મતદાન કર્યું હતું. હંમેશા ભ્રષ્ટાચારના આરોપોથી ઘેરાયેલી પાછલી સરકારથી લોકો કંટાળી ગયા હતા. તે સરકારના ઘણા મંત્રીઓ માટે, વિવિધ અખબારોના પ્રથમ પૃષ્ઠો પર પ્રકાશિત થતી શરમ અને નિંદાનો દૈનિક માત્રા તેમની જીવનશૈલીનો આધાર હતો.
આ સંદર્ભમાં, GeMનું મહત્વ નાણાકીય દ્રષ્ટિએ તેની અસાધારણ વૃદ્ધિ કરતાં વધુ છે અને તે પોતે જ કોઈપણ ઈ-કોમર્સ દિગ્ગજને ઈર્ષ્યા કરવા માટે પૂરતું છે. આ નવી પ્રણાલીએ વર્ષો જૂની પ્રક્રિયાઓનું સ્થાન લીધું જે બિનકાર્યક્ષમતા અને ભ્રષ્ટાચારથી ઘેરાયેલી હતી. જાહેર પ્રાપ્તિ અપારદર્શક, સમય માંગી લેતી, બોજારૂપ અને ભ્રષ્ટાચાર અને ઉત્પાદકોના કાર્ટિલાઇઝેશનમાં સામેલ હતી. માત્ર એક વિશેષાધિકૃત થોડા લોકો પ્રવેશ માટેના પ્રચંડ અવરોધોને દૂર કરી શક્યા. ખરીદદારો પાસે વિશેષાધિકૃત અને ઘણીવાર અનૈતિક સપ્લાયર્સ પાસેથી ઉચ્ચ અને બિન-વાટાઘાટ કરી શકાય તેવા ભાવે હલકી ગુણવત્તાવાળા માલ ખરીદવા સિવાય કોઈ વિકલ્પ નહોતો. જ્યારે સંભવિત વિક્રેતાઓ સંપૂર્ણપણે સુવિધા આપતી એજન્સીની દયા પર હતા અને સૂચિબદ્ધ થવા માટે અને પછી સમયસર ચૂકવણી કરવા માટે ઘરે-ઘરે ભટકવું પડ્યું હતું.
તેનાથી વિપરીત, વિક્રેતાની નોંધણી, ઓર્ડર પ્લેસમેન્ટ અને આ ટેકનોલોજી આધારિત પ્લેટફોર્મ દ્વારા ચુકવણીની પ્રક્રિયામાં ભાગ્યે જ કોઈ માનવીય હસ્તક્ષેપ સામેલ છે. દરેક પગલા પર, એસએમએસ અને ઈ-મેલ દ્વારા ખરીદનાર, તેની સંસ્થાના વડા, ચૂકવણી કરનારા અધિકારીઓ અને વિક્રેતાઓને સૂચનાઓ મોકલવામાં આવે છે.
આ પેપરલેસ, કેશલેસ અને ફેસલેસ GeMસિસ્ટમ ખરીદદારોને સ્પર્ધાત્મક દરે અસંખ્ય વિક્રેતાઓ પાસેથી સીધા માલ અને સેવાઓ ખરીદવાની સ્વતંત્રતા આપે છે. આ નવી સ્પર્ધાત્મક પ્રણાલી પ્રધાનમંત્રી શ્રી મોદીની ડિજિટલ ઈન્ડિયાની પહેલ પર આધારિત બીજું ક્રાંતિકારી પગલું છે. તેણે જાહેર ખરીદીની રીત બદલી નાંખી છે અને માઇક્રો, સ્મોલ એન્ડ મીડીયમ એન્ટરપ્રાઇઝ (MSME) અને નાના વેપારીઓ માટે લોકપ્રિય સરકારી ઓર્ડર મેળવવાનું શક્ય બનાવ્યું છે.
તૃતીય-પક્ષો દ્વારા નક્કર ડેટા અને પ્રયોગમૂલક વિશ્લેષણ દ્વારા GeMની સફળતાની પુષ્ટિ થાય છે. વિશ્વ બેંક અને IIM લખનૌ દ્વારા હાથ ધરવામાં આવેલા સ્વતંત્ર અભ્યાસમાં સરેરાશ ખર્ચમાંથી સરેરાશ 10 ટકા બચતનો અંદાજ છે. વિશ્વ બેંકનું કહેવું છે કે દરેક નવા બિડર ઉમેર્યા બાદ બચતમાં 0.55 ટકાનો વધારો થયો છે. બોસ્ટન કન્સલ્ટિંગ ગ્રૂપ (BCG) દ્વારા કરવામાં આવેલા અભ્યાસમાં દર્શાવવામાં આવ્યું છે કે 2021-22માં વાર્ષિક ખર્ચ બચત 8 ટકા-11 ટકાની રેન્જમાં હતી. પ્રધાનમંત્રી શ્રી મોદીએ GeMના ઉદ્દેશ્યને “લઘુત્તમ ખર્ચ અને મહત્તમ સરળતા, કાર્યક્ષમતા અને પારદર્શિતા” તરીકે યોગ્ય રીતે વ્યક્ત કર્યો છે.
આ પોર્ટલ પર 11,500 થી વધુ ઉત્પાદન શ્રેણીઓ ઉપલબ્ધ છે જેમાં 32 લાખથી વધુ ઉત્પાદનો સૂચિબદ્ધ છે. તેમાંથી 280 થી વધુ શ્રેણીઓ સેવા ક્ષેત્ર સાથે જોડાયેલી છે અને તેઓ 2.8 લાખથી વધુ સેવાઓ પ્રદાન કરે છે. GeM67,000 થી વધુ સરકારી ખરીદી સંસ્થાઓની વિવિધ પ્રાપ્તિ જરૂરિયાતો પૂરી કરે છે. આ સંસ્થાઓએ જીઈએમની મદદથી તમામ ખરીદદારો અને વિક્રેતાઓને લેવલ પ્લેઇંગ ફિલ્ડ પ્રદાન કરીને લગભગ રૂ. 40,000 કરોડની બચત કરી છે.
મૂલ્યની દ્રષ્ટિએ, વિવિધ રાજ્યોમાંથી લગભગ 60 ટકા ઓર્ડર માઇક્રો અને સ્મોલ એન્ટરપ્રાઇઝ પર મૂકવામાં આવ્યા છે. વિવિધ રાજ્યોએ વિવિધ સ્ટાર્ટ-અપ્સને રૂ. 1,109 કરોડના ઓર્ડર પણ આપ્યા છે, જે પ્રમાણમાં ઓછા સેવા આપતા વ્યવસાયો માટે સરળતા દર્શાવે છે, જેમાં દૂરના વિસ્તારોમાં રહેતા લોકોનો પણ સમાવેશ થાય છે.
જૂની અને ઊંડે ઊંડે વણાયેલી પ્રાપ્તિ પ્રક્રિયાઓના પુનઃએન્જિનિયરિંગમાં સંકળાયેલી પ્રચંડ જટિલતાઓને જોતાં, GeMએ વૈશ્વિક સ્તરે હાથ ધરવામાં આવેલી સૌથી મોટી પરિવર્તન-વ્યવસ્થાપન કવાયતમાંની એક છે અને તે પ્રધાનમંત્રી શ્રી મોદીની સરકારની કાર્યશૈલીને અનુરૂપ છે. રસીકરણ, મફત ખોરાકનું વિતરણ, LED બલ્બ અપનાવવા, નવીનીકરણીય ઉર્જા ક્ષમતાનું નિર્માણ અને ડિજિટલ ચૂકવણીમાં નોંધપાત્ર વૃદ્ધિ આ અભિગમના કેટલાક ઉદાહરણો છે.
આ પોર્ટલની પરિવર્તનશીલ સફળતા સમગ્ર અર્થવ્યવસ્થા માટે શુભ સંકેત આપે છે કારણ કે આ ‘રત્ન’ અમૃત કાલ દરમિયાન કાર્યક્ષમતા અને વિશ્વસનીયતાનું સંચાલન કરે છે. ખાસ કરીને એવા સમયે જ્યારે ભારત પ્રધાનમંત્રી મોદીના નિર્ણાયક અને દૂરંદેશી નેતૃત્વ હેઠળ 2047 સુધીમાં વિકસિત દેશ બનવાના માર્ગે છે.